А. Арман “Төрийн захиргаа юу, Нийтийн захиргаа юу?”

А. Арман “Төрийн захиргаа юу, Нийтийн захиргаа юу?”
...Хэн нэгний хувьд үнэт зүйл нь бусад хүний үйл ажиллагааг хязгаарласан албадлага дээр тулгуурлаж байдаг...
/John Stuart Mill, On Liberty, 130-р хуудас/
Төрийн захиргаа болон нийтийн захиргаа гэсэн 2 ойлголтын талаар ярихаасаа өмнө төрийн тухай, хүмүүс яагаад “төрийн эрхэм дээд хаанчлах эрхийг дуртай дургүй хүлээн зөвшөөрч” байдаг тухай ганц хоёр үг дурьдсуу. Эртнээс нааш хүн төрөлхтөн нийгэмших үйл явцдаа чухам 20-р зууны дунд хагас хүртэл гагцхүү эзэн боол, хаан албат, удирдагч удирдуулагч, төр иргэн /хэдийгээр тэр төрөө үзэмжийн төдий сонгодог байсан ч/ гэсэн дээрээс доош чиглэсэн босоо удирдлагатай явж иржээ.
Энд тэгш эрхийн тухай, хувь хүний эрх, эрх чөлөө төрөөс дээгүүр болох тухай сургадаг нийгмийн гэрээний онол болон, утопи социалистууд, либерал болон анархи онолыг үндэслэгчид болон цааш нь хөгжүүлсэн философичдийн хичээл зүтгэлийг дурьдалгүй өнгөрөх нь зүйд үл нийцнэ. Гэвч тэд “хэрэв тэдэнд идэх талхных нь төлөө ажиллах боол, тэднийг нь харгалзах манай цэргүүд байгаагүй бол тэд хэрхэн хэдий завандаа ертөнцийн аливаа юмс үзэгдлийн тухай бодож маргалдах нь битгий хэл, төр /сенат болон консул/ эзэн хаан гурвын хэн нь илүү эрхтэй байх талаар мэтгэлдэн чалчих зав олдох билээ”1 хэмээн Ромын Анхдугаар эзэн хаан Гай Юлий Цезарь Октавиан Август /бүтэн алдар нь Их эзэн хаан, Тэнгэрлэг Цезарийн хүү, Август, Агуу Понтифик, 13 удаагийн Консул, 21 удаа Их Эзэн хаан, 37 удаа Ардын Хурлаас Эрх авагч, Эзэнт Гүрний Эцэг/ шоолсончлон тэд өөрсдөө төрийн хамгаалалтан дор эрх чөлөөтэй байх ёстой хүмүүсийг боолчлох юм уу зарцалж, тэр завшаанаар хүн төрөлхтөний эрх, эрх чөлөөний тухай сургаалиудаа бий болгожээ.
Сая Октавиан Цезарийн бүтэн алдрыг нь зориудаар тэмдэглэв. Учир нь жирийн хүн Болдбаатарын Амарзаяа гэж дуудагдах бол, тайж язгууртан юм уу нийгмийн дээд хэсгийн хүн бол Түшээт хан аймгийн засаг ноён, чин бишрэлт ван Чахундорж гэх юм уу, одоо цагт “Эрэл”-ийн Эрдэнэбат, “Фортуна” Батбаяр хэмээн цол гуншин нь их л уртсаж ирдэг бөгөөд үүгээрээ өөрийн зэрэг дэв, хөрөнгө чинээгээ бусдыг захирах нэгэн сурталчилгааны хэрэгсэл болгодог байна. Манай сүүлийн 8-р Богд хаан бас л гиннесийн номонд орохоор урт /зөвхөн нэр нь л Агваанлувсанчойжнямбалсамбуу гэдэг байж. За тэгээд түмэн наст нарангэрэлт төрийг бадруулагч гэхчилэн үргэлжилнэ/2 цол гуншинтай байсан. 1991 оноос өмнө БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгчдийн дарга, Сайд нарын зөвлөлийн дарга, МАХН-ын Улс төрийн товчооны гишүүн, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг байв. Ингэж урт “шошго”-оороо өөрсдийгөө зэвсэглэсэн төрийн эрх баригчид юуны өмнө төрийг дээдлэх, төрийг ёсчлон дагах ёс суртахууны үүргийг ард олонд тулгаж иржээ. Түүнчлэн “Төрийг хамгаалагчид түүнийг ёс суртахууны утгаараа зөв гэдгийг үзүүлэхийн тулд өөр илүү эерэг үндэслэл олно гэдэгт итгэлтэй байдаг. Энэ нь төрийг даган дээдэлж байх ёс суртахууны үүрэгтэй гэдгийг үзүүлэх явдал юм. Төр хүчин чадлаа алдах юм бол хуучин социалист орнууд задрахад тохиолдсон шиг явдал тохиолдож болно гэдгийг бид ёс суртахууны үүргээ ухамсарласан үндсэн дээр ойлгох болно.”3 Гэтэл “бидний өмнө үзсэнчлэн, хүн байгалиасаа чөлөөтэй, тэгш, бие даасан байдалтай төрдөг учраас угаасаа л хэн нэгний эрхшээлд байдаггүй гэсэн үг. Тэгэхээр төр засаг гэдэг маань зарим утгаараа хиймэл, хүний зохион бүтээсэн зүйл юм. Жон Локкийнхоор нөгөө хүн нь хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд л хүний эрх мэдэл боломжтой. Ер нь эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрнө гэдэг бол өөр хүнийг эрх мэдэлтэй байхыг хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг. Гэхдээ та тухайн нөхцөл байдлыг сайн дураараа хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд л нөгөө хүн таниас илүү их байгаа эрхээ эдлэх болно.”4 Тэгэхээр Локкийнхоор хувь хүн төрийг сайн дураараа хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд л төр оршин байх, засаглах эрхтэй юм байна.Гэвч энэ бол зөвхөн сайхан онол юм. Яагаад гэвэл бидэнд та бидний өөрсдийн бодит жишээ буюу манай улсын нөхцөл байдал дээр дурьдсан бүхэн зөвхөн цаасан дээрх бичиг болох нь харагдаж байна.
Жишээ нь: МУ-ын Үндсэн хууль 2-р бүлэг. 14-р зүйлийн 1-д
- Монгол улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.
Мөн бүлгийн 9-р зүйл
- Шууд буюу төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй. Төрийн байгууллагад сонгох сонгогдох эрхтэй.
Мөн бүлгийн 12-р зүйл
- Төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй.
гэж тус тус заажээ. Та бүхэн анзаарсан бол бүгд тэгш эрхтэй гэж заасан мөртлөө төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй, сонгогдох эрхтэй гэсэн мөртлөө өргөдөл гомдлоо шийдвэрлүүлэх болоход төрийн байгууллага, албан тушаалтан шийдвэрлэх нь /өөрийнхөө үзэмжээр гэж хэлэхэд буруудахгүй байх/. Өөрөөр хэлвэл бид эрхийг нь сайн дураараа хүлээн зөвшөөрсөн нөгөө төрийн байгууллага, албан тушаалтан бидний өргөдөл гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх юм байна. Зүй нь энэхүү заалт нь “Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн санал, хүсэлт, өргөдөл, гомдлыг тэдэнтэй зөвлөлдөж, шуурхай шийдвэрлэх үүрэгтэй” гэсэн бол төрийн захиргаадалтаас, нийтийн захиргаа руу шилжих том алхам болох байсан болов уу?
Гэвч энд бас нэгэн алдаатай асуудал бий. Юу гэвэл иргэдийн улс төрийн амьдралыг сонирхох идэвхи юм. Оросын улс төр судлаач К. Б. Холдовский улс төрийн амьдралыг сонирхох сонирхолд нөлөөлдөг 3 бүлэг хүчин зүйлүүдийг үндэс болгон хүмүүсийг нийгэм улс төрийн амьдралыг сонирхож буй байдлаар нь:
1. Идэвхтэй сонирхогчид
2. Идэвхгүй сонирхогчид
3. Ерөөс огт сонирхдоггүй хүмүүс гэж ангилжээ. Ийм ангилал шалгуурыг Польшийн эрдэмтэн Ежи Вятр судалгаандаа ашиглажээ.5
Манайд сүүлийн үед энэ 3 дахь бүлгийн хэв шинж нийт ард иргэдийн дунд зонхилох болсон нь, саяхан болж өнгөрсөн, ирэх ням гаригт дахин явагдах /2008 он 11 сарын 30 нд/ орон нутгийн ИТХ-ын сонгуулиас илт харагдаж байна.
Тэгэхээр эндээс иргэд өөрсдөө төрийн эрх барилцах үүргээсээ татгалзаж байгаа юм бол яагаад төрийг өөрсдөдөө үйлчлэх ёстой гэж шахаж шаардах ёстой юм бэ? Гэсэн асуулт гарч ирнэ. Энэ нь зайлшгүй бөгөөд тэдний үндсэн хэрэгцээ учир тэдэнд төрийг эс хүндэтгэх эсвэл санал өгөх эсэх нь огт хамаагүй гагцхүү тэд өөрсдөд нь ус агаар мэт хэрэгтэй төрийн үйлчилгээг нэхэж суух нь чухал байгаа юм. Өөрөөр хэлвэл өнөөдрийн та бидний төрийн захиргаа юу, нийтийн захиргаа юу гэсэн сэдэв маань манай нийт ард иргэдийн ердийн олонхийн ухамсарт ердөө л нийгмийн халамж үйлчилгээ, цалин тэтгэвэр, хүүхдийн мөнгө, гэрлэлтийн мөнгө, өвөл даарахад автобус, сургуульд сурахад төлбөрийн зээл гэсэн байнгын халамжийн улс гэж л бууж байгаа юм. Уг нь Вестминстрийн буюу Шинэ Зеландын төрийн /нийтийн/ захиргааны шинэтгэлийг олон сайхан нэртэй төслүүдээр Монголд хэрэгжүүлэхдээ хэлбэрийн төдий бус, хэрхэн яаж өөрсдөө төрийн өндөрлөгт үлдэхийн тулд бус, үнэхээр шинэчлэе, бас өөрчлөн байгуулъя гэж зорьсон бол өдийд ийм өрөвдөм дүр зураг буухгүй байсан юм. Зөвхөн гадны томоохон донорын шахалтаар, зөвхөн хуулиуд баталснаар /засаж өөрчилснөөр/, зөвхөн цахим хэлбэрт шилжсэнээр, зөвхөн төр иргэддээ үйлчлэх тухай лоозогносноор төрийн захиргаа нийтийн захиргаа руу шилжихгүй юм. Энэ нь нийгмийн эд эс болсон иргэдийнх нь тархинд нийгмийн халамж авах хүсэл /бэлэнчлэх/ мөрөөдлийнх нь оронд нь гүн бат шингэсэн цагт л сая манай улс нийтийн захиргаатай болно. Бас төрийн бус байгууллагууд буюу иргэний нийгмийн гэх тодотголтой сайн дурынхны идэвхи санаачлагаар л нийтийн захиргаа хөгжин цэцэглэнэ гэвэл учир дутагдалтай. Ард иргэдийн өмнөөс хэдхэн хүн бичиг цаас чулуудаж, жагсаж цуглахдаа бус ард иргэд өөрсдөө өөрийнхөө өмнөөс явж хөөцөлддөг болсон тэр цагт төрийн захиргаанаас нийтийн захиргаа луу шилжинэ. Мөн түүнчлэн сонгуулиас сонгуулийн хооронд сонгогчидоо хэрхэн “тархийг нь угаах тухай” бодож явдаг улс төрчид, нам эвсэл, засгийн газрын зарласан “нүд хуурах төдий хэмнэлт, нүүр хуурах төдий инээмсэглэх” мөрийн хөтөлбөр, амлалтаар төрийн захиргаа нийтийн захиргаа болчихгүй юм. Гагцхүү шинэтгэлийг хийх итгэл үнэмшил, урам зориг, эрч хүч, ухаан мэргэн, ноён нуруутай лидерүүд, улстөрийн хүчнүүд байсан цагт л энэ бүхэн бололцоотой юм. Төгсгөлд нь бид санаа авууштай хоёр суутны үгийг иш татсуу.
“Ганц ажил олгогч нь төр байдаг улс оронд сөрөг хүчин байна гэдэг бол алгуурхан өлбөрч үхнэ гэсэн үг юм. Ажил хийдэггүй хүний ам хөдлөхгүй гэсэн хуучин зарчмыг, дуулгаваргүй хүн хоол идэхгүй гэсэн шинэ зарчмаар сольж байна” Оросын алдарт меньшевик Лев Тройцкий6
“Улсаа диваажин болгох ажлыг төрөөр хийлгүүлэх гэх нь төрийг улсын там болгох ажил юм” Ф. Гельдерлин



Ном зүй:
1. “Ром” Ром хотын веб сайт /Дашрамд дурьдахад мань эр 11 сартай байсан он тооллыг 12 сартай болгож, өөрийнхөө Август нэрээр 8-р сарыг нэрлэснийг дуулгавал сонин байх болов уу?/
2. “Миний нэр” Г. Энхтуяа, Б. Өнөрсайхан 2007 он. УБ. 25-р хуудас.
3. “Улс төрийн философийн удиртгал” Жонатан вольф 2002 он. УБ. Орчуулагч Б. Батчулуун 53-р хуудас.
4. Мөн ном. 54-р хуудас
5. “Социология политических отношений” Москва. 1979 г. 278-283-р хуудас Ежи Вятр.
6. “Сонирхолтой улс төр” Р. Ууганбаатар 2006 он. УБ. 72-р хуудас

/үргэлжлэл, түрүүч нь ангийн блог дээр/

Номын бүлэг: “Та биднийг юу хүлээж байгаа вэ?”

Дэд сэдэв: “Гэр бүл, гэрлэлт”

Та анзаарсан бол дэлхийн аль ч улс орнууд гэр бүлийг дэмжих жил, залуу гэр бүлийн амьжиргааг дээшлүүлэх гэх мэт зорилт тавьдаг, ямар ч чиг баримжаатай нам эвсэл сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө энэ талаар олон амлалт оруулдаг. Эсбөгөөс /саяхан оросын нтв телевизээр цацаж байсан даа/ гэр бүлтэй хүн, ганц бие хүнээс 7 жилээр урт насалдаг гэх мэтийн аймаар реклам цацаж, гэр бүлгүй /уг нь хувь хүний эрхийн асуудал баймаар/ хүн бол хүн биш гэсэн нийгмийн нэгэн итгэл үнэмшилийг бий болгодог. Хамгийн инээдэмтэй нь энэ итгэл үнэмшил нь өөрөө явсаар байгаад ижил хүйстэн буюу аль ч шашин, ямар ч бурханы номлолд хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч байгаагүй ёс бус донтонгууд хүртэл албан ёсоор /АНУ-ын Калифорни муж, Голланд улс гэх мэт/ гэрлэж хуримаа хийдэг өрөвдөм хэв маягыг та биднээр хүртэл хүлээн зөвшөөрүүлэх нь. Уг нь цахилгаан соронзон долгион хүртэл (+) ба (-) цэнэгтэй, наад захын ялаа хүртэл эр эм байх юм даа гэж бодохоор. Гэвч жалга довны итгэл үнэмшилд баригдалгүй, их л уужим сэтгэх гэж хичээвэл, дэлхий дээр үүссэн анхны амьд биет болох хар ногоон замаг /2,5-3 тэрбум жилийн өмнө үүссэн/ эсийн хуваагдлаар үрждэг /одоо ч ингэж үрждэг эст амьтад тоо томшгүй бий/, улбаалаад Христийн номлолд Еваг Адамын хавиргаар бүтээдэг, цаашлаад Бурхан багшийн сургааль болон холбогдох домог зүйд Бурхан эр эм хоёр хүний дүрсийг шавраар бүтээгээд мөнхийн рашаанд явдаг гэж хүртэл гардаг. Тэгэхээр Христийн номлол ёсоор Ертөнцийн эзэн эхлээд эрэгтэйг нь бүтээчихээд дараа нь тэрнийхээ нэг хавиргыг сугалж аван өөрийн мэддэг чаддагаараа /одоогийнхоор бол тусгай лабораторид/ эмэгтэй хүн болгон ургуулжээ. Харин Буддын сургаалиар бол Бурхан /Гэхдээ Сиддхарт Гаутам биш шүү/ нэг л газраас авсан нэг л төрлийн шавраар /мэдээж хэрэг нэг түмпэнд л зуурсан байж таарна/ эрэгтэй эмэгтэй хоёрыг бүтээсэн байна. Үгүй бол энэ домгуудад эрийг нь ертөнцийн урд зүгээс авчирсан шороогоор, эмийг нь хойд зүгийн ертөнцөөс авчирсан шороогоор бүтээв гэж яригдах ёстой бус уу? гэх мэтчилэн нэгэн бие хоёр болон үржих процесс ямарч байж болох тухай зөндөө олон таамнал бий бөгөөд энэ домог үлгэр бүхэн одоо нэгэнт оргүй хоосон яриа биш, Английн эрдэмтэдийн гарган авсан Долли хонь болон майлж, эсийн хуваагдлын аргаар зөвхөн эд эрхтэнг ургуулах төдийгүй эрт дээр сөнөсөн динозавр, арслан заан бүр хүнийг хүртэл хувилах бололцоотой гэж яригдаж буй өнөө үед ижил хүйстнүүдийн гэрлэлтийг ёс бус гэж зарлах нь магадгүй өчүүхэн миний уншсан харсаныхаа тогоон дотор будилж яваагийн шинж биз. Нөгөө бол ирээдүйд гэр бүл гэдэг өнөөгийн ойлголт бүрмөсөн устаж, Хүн хэн юу дуртайтайгаа гэр бүл болдог /заавал эсрэг юм уу, ижил хүйстэнтэйгээ биш/ тийм санаанд багтамгүй гэрлэлтийн хэв маяг тогтоно. Яагаад гэвэл ирээдүйд та амьд амьтны амьдарч байгаа эцсийн зорилго болох үр удмаа үлдээхийн тулд заавал эсрэг хүйсний хэн нэгнийг дагаж гүйн цаг зав, мөнгө төгрөгөө үрж, сүүлд нь хамаг эрх, эрх чөлөөгөө боолгуулж, найзуудтайгаа хонуутаар уучихаад ирэхэд, харааж загнахгүй төгс төгөлдөр гэр бүлтэй байх бололцоотой. Дээр дурьдсанчлан та шинжлэх ухаан, технологийн гайхамшигт үр дүнг эдэлж, өөрийнхөө “ихэр”-ийг хэдийг бол хэдийг захиалж гарган авч болно. Та дөнгөж төрсөн хүүхдээ надтай адилхан болов уу, миний хүүхэд мөн болов уу гэж эрэгчин амьтан бүрийн хэдэн зуун сая, мянган жил түгшсэн түгшилтийг амсахгүй байх азтай нөхөр. Өөрөө өөрөөсөө “ургуулах” учир хаанаас нь ч харсан та л байна. Тэгэхээр эргэлзэж тээнэгэлзэх хэрэг огт үгүй. Ийм боломж бололцоотой болсон цаг үед /500-1000 жилийн дараа гэхэд ийм хувилах үйлчилгээ ердийн шүдний эмнэлэг шиг булан бүрд байх болно./ хүн роботтой ч юм уу, хайртай мод эсвэл хайртай амьтантайгаа гэр бүлээ батлуулдаг болоход гайхах зүйл алга. Жишээ татвал: ДОХ-оор нас бардаг “КУЙН” хамтлагийн гоцлол дуучин Фредди Меркури өөрийнхөө тэжээвэр 7 бил үү 8 мууранд 3 сая фунт стерлинг /6 сая орчим доллар/ гэрээслэн үлдээсэн. Энэ нөхөр бас нөгөө ижил хүйстэн байсныг энд сануулъя. Монголд л ийм гэрээслэл огт дуулдаагүй болохоос биш барууны улс орнуудад өөрийнхөө тэжээдэг муур нохой, загас жараахайнд хүртэл эд хөрөнгө гэрээслэн үлдээх нь ердийн үзэгдэл болоод байна. Тэр хайртай амьтанд нь зориулсан эмнэлэг, зоогийн газар, хувцас захиалга, асрагч бүр үсчин хүртэл байдаг гэвэл та итгэх үү. Хамгийн гайхамшигтай үйлчилгээг нь мартах шахлаа. Хайртай амьтнаа алдсан хүний /ихэвчлэн ганц бие хөгшчүүл/ сэтгэл дотрыг засаж саятан болсон нөхөд улс орон болгонд шахуу байна. Тэд тэр мажийчихсан амьтныг нь яг л амьд юм шиг сайхан чихмэл хийж өгдөг аж. Та энэ бүхнээс нэг зүйл олж харав уу? Хэдийгээр яг өнөөдөр хүн өөрийгөө хувилах бололцоогүй байгаа мөртлөө өөрөө үржихээсээ сайн дураараа татгалзаж, зөвхөн өөрт таалагдсан сэтгэл ханамжийг юунаас ч хамаагүй авахад л амьдралынх нь утга учир оршдог болсон аймаар цаг үед бид амьдарч байна. Жишээ дурьдвал: 2010 он гэхэд АНУ-д нийт гэр бүлийн 60 хувь нь үр хүүхэдгүй байх урьдчилсан таамнал байна. Боловсрол, амьдралын түвшин, хотжилт, шинжлэх ухаан, технологи улам боловсронгуй болж хөгжих тусам, тэр нүсэр хүнд техникийн түчигнэх чимээ, хүн төрөлхтөний хамгийн гайхамшигтай хөг аялгуу болох нялх хүүхдийн цангинан уйлах дууг няц даран булшилж байна. /үргэлжлэл бий/

Анирдахад үл илүүдэх мөрүүд

...Ертөнцийн зовлон магадтай гардаг жаргал цэнгэлийг үнэндээ бүтсэн жаргал хэмээн эндүүрэн оодогногсод, өөрөө оргилж буй уулын цэнгэг булагнаас ундаалалгүй, өнө мөнхийн рашаан тэргүүтэнг эрэн тэнүүчлээд харангадаж үхэх нь адгуусны ёсон бөлгөө...

...Үхэх гэж байгааг харсаар үл аварвал Үхэх
Амьдыг амьдаар нь тэжээвэл бас л Үхэх...

...Суудлын төлөө олох нэр
Эдийн төлөө номлох номлол
Алдрын төлөө үйлдэх буян
Өмгийн төлөө шүтэх шавь тэргүүтэн
Муу явдлыг өөрсдөө үйлдээд
Цагийг муу хэлж цаашдын сайн сайхныг үгүйсгэнэ...

...Аяга хоолны наад цаадахыг үл ухан мэдэгч хүн
Амьдрал болоод аз жаргалын тухай юу цэцэрхэх...

...Аяа бас зарим мэргэд номыг мэддэг гээд алдрыг эрэлхийлнэ
Аяа бас, шавь хүн багш номонд бус их бага ноёнд мөргөх нь гутамшиг...

...Эмээл ихэдвэл моринд зовлон
Эрхэм ихэдвэл ардад зовлон...